VEURS 5vwo Aardrijkskunde begrippen

absolute afstand

de afstand uitgedrukt in kilometers

absolute ligging

de unieke ligging van een plaats in het graadnet

afstandsverval

het verschijnsel dat de interactie tussen gebieden afneemt naarmate de afstand toeneemt

amerikanisering

de verbreiding van de Amerikaanse (westerse) cultuur over niet-westerse gebieden

andersglobalisten

groep internationale actievoerders die zich verzet tegen de huidige, sterk door de mno's vormgegeven, globalisering

backwash-effecten

negatieve invloed van een gebied (meestal centrum) op de economische ontwikkeling van een ander gebied (meestal de periferie)

blokvorming

landen zoeken aansluiting en steun bij elkaar om hun positie (vooral economisch en militair) te versterken

communicatie- en informatietechnologie

alle technieken die het mogelijk maken op elektronische wijze te communiceren en informatie van het ene punt naar het andere punt te verspreiden

culturele globalisering

proces waarbij een grotere verwevenheid ontstaan tussen cultuurgebieden

culturele identiteit

centrale waarden van een cultuur waaraan een volk zijn eigenheid ontleent

dekolonisatie

proces waarbij de kolonies zelfstandig worden

economische globalisering

het proces waarbij de verwevenheid tussen gebieden op economisch terrein toeneemt met name door de opkomst van mno's

exploitatiekolonie

een kolonie die door het moederland gebruikt wordt als winstgewest (leveren van grondstoffen, afzetmarkt)

geografische mobiliteit

stroming van mensen, goederen, informatie en ideeën tussen gebieden

globalisering

het proces waarbij de verwevenheid tussen gebieden en samenlevingen op aarde toeneemt

global shift

een (mogelijke) verschuiving van het economische en politieke zwaartepunt van de landen rond de Atlantische Oceaan naar gebieden rond de Stille Oceaan

hegemoniale staat

een land dat gedurende een bepaalde periode grote delen van de wereld domineert op economisch, militair, financieel en cultureel gebied

imperialisme

het proces waarbij landen hun macht in andere delen van de wereld willen uitbreiden door gebieden te veroveren en te controleren

infrastructuur

het geheel aan verbindingen in een bepaald gebied: wegen, waterwegen, spoorwegen, vliegvelden, telefoon, telex, internet

interactietheorie van Ullman

theorie die ervan uitgaat dat uitwisseling van goederen, mensen of ideeën tussen gebieden alleen tot stand komt wanneer aan drie basisvoorwaarden is voldaan: complementariteit, transporteerbaarheid en geen tussenliggende mogelijkheden

lingua franca

de voertaal in een gebied waar meerde talen gesproken worden

lokalisering

de aanpassing van mondiale producten of diensten aan de lokale markt en cultuur

mainport

intercontinentaal knooppunt in een transportnetwerk

markteconomie

een economisch stelsel waarbij het functioneren van de markt bepaald wordt door het principe van vraag en aanbod en waarbij de rol van de overheid bescheiden is

mondialisering

het proces waarbij de verwevenheid tussen gebieden en samenlevingen op aarde toeneemt

netwerken

verbindingen tussen gebieden en landen op economisch, politiek en sociaal-cultureel terrein

productieketen

de route die een product aflegt van idee of grondstof tot dienst of eindproduct

regionale identiteit

groepen mensen en gebieden koesteren hun identiteit en proberen de regionale kenmerken te behouden en te benadrukken

regionalisme

groepen mensen koesteren hun identiteit en proberen de regionale kenmerken te behouden en te benadrukken

relatieve afstand

de afstand uitgedrukt in tijd, geld en moeite die het kost om hem te overbruggen

relatieve ligging

de ligging van een plaats of gebied ten opzichte van andere plaatsen en gebieden

spread-effecten

de positieve economische invloed van een gebied op een ander gebied, zoals externe investeringen en overdracht van kennis, waardoor de welvaart in het gebied toeneemt

transportnetwerk

het geheel van transportlijnen met elkaar verbonden door knooppunten

transporttechnologie

technische voorzieningen die samenhangen met het vervoer van goederen en mensen

triade (triadisch netwerk)

het geheel van verbanden tussen de drie belangrijkste economische machtsblokken (VS, Japan en EU) in de wereld

tijd-ruimtecompressie

proces waarbij de relatieve afstand tussen plaatsen door de moderne transport- en informatietechnologie daalt

uitschuiving

proces van verplaatsing van bedrijven en functies vanuit een centrum naar buiten

vrijhandel

handel waarbij zo weinig mogelijk handelsbelemmeringen zoals invoerrechten bestaan

vestigingskolonie

een gebied waar kolonisten zich blijvend vestigen

wereldorde

de manier waarop de wereld op economisch, politiek en sociaal-cultureel terrein is georganiseerd

WTO (wereldhandelsorganisatie)

internationale organisatie, in 1995 door de westerse landen opgericht, met als doel de bevordering van de internationale handel, de beslechting van handelsconflicten en de opheffing van handelsbarières

aardkern

Het binnenste deel van de aarde, waar warmte ontstaat

aardkorst

De dunne buitenste schil van de aarde, die bestaat uit continentale en oceanische korst.

aardkorstplaten

Delen van de aardkorst die als geheel bewegen ten opzichte van andere aardkorstplaten.

aardmantel

Het deel van de aarde waar de aardkorst op drijft.

aardverschuiving

Het in beweging komen van los verweringsmateriaal op hellingen.

andesiet

Stollingsgesteente dat ontstaat bij vulkaanuitbarstingen in subductiezones.

asthenosfeer

Het gedeelte van de mantel dat gedeeltelijk vloeibaar is en waar de lithosfeer overheen beweegt.

basalt

Stollingsgesteente dat ontstaat bij vulkaanuitbarstingen.

bergstorting

een grote rotsmassa die over een helling naar beneden glijdt.

breuk

Gesteente dat onder invloed van rek of druk in de aardkorst breekt.

breukgebergte

Gebergte dat ontstaat als langs een breuk delen van de aardkorst omhoog komen.

caldera

Het deel van een stratovulkaan dat overblijft als de bovenkant van de vulkaan door explosieve uitbarstingen instort.

chemische verwering

Het oplossen van gesteente door de inwerking van water, zuren en zuurstof

conglomeraat

Een gesteente dat ontstaat wanneer lagen grind worden samengeperst.

convectiestroming

Het systeem van stromingen van gesteente in de mantel.

convergente plaatbeweging

De beweging waarbij aardkorstplaten naar elkaar toe bewegen.

delta

Nieuw land dat ontstaat op de plaats waar een rivier in zee uitmondt en het sediment zich ophoopt.

diepzeetroggen

De diepste plaatsen in de oceaan die ontstaan bij convergente plaatsbewegingen.

divergente plaatbeweging

De beweging waarbij aardkorstplaten uit elkaar bewegen.

doline

Laagte in het terrein die ontstaat doordat grotten in kalksteen instorten.

effusieve eruptie

Een rustig verlopende uitbarsting van een vulkaan.

endogene processen

Processen zoals aardbevingen, vulkanisme, platentektoniek en gebergtevorming die 'van binnenuit'op de aardkorst inwerken.

epicentrum

plaats aan het aardoppervlak die direct boven de haard van de aardbeving ligt.

erosie

De uitschurende werking van water, wind of ijs dat in beweging is.

estuarium

Een trechtervormige riviermonding die ontstaat bij grote eb-en-vloedverschillen.

exogene processen

Processen zoals verwering, erosie en sedimentatie die 'van buitenaf' op de aardkorst inwerken.

explosieve eruptie

Een explosief verlopende uitbarsting van een vulkaan.

fysische verwering

Het verbrokkelen van gesteente door het bevriezen van water, temperatuurwisselingen of de werking van wortels.

gesteentekringloop

De doorgaande omvorming van stollingsgesteente naar sedimentgesteente naar metamorf gesteente.

gneis

Metamorf gesteente dat ontstaat uit graniet.

graniet

Stollingsgesteente dat ondergronds stolt bij intrusies.

horst

De zijde van de breuk die omhoog is bewogen.

hotspot

Vulkanen die niet liggen bij randen van aardkorstplaten maar veroorzaakt worden door mantelpluimen.

hydrologische kringloop

De kringloop van het water.

intrusie

Magma dat ondergronds stolt. Hierbij ontstaat graniet.

kalksteen

Sedimentgesteente dat ontstaat door het samenpersen van schelpen en kalksteen.

karstverschijnselen

Alle verschijnselen die ontstaan door het oplossen van kalksteen.

Koolstofkringloop

De continue verplaatsing van koolstof tussen de atmosfeer, hydrosfeer, biosfeer en lithosfeer.

leisteen

Metamorf gesteente dat ontstaat uit schalie.

lithosfeer

De aardkorst en het bovenste deel van de mantel dat als aardkorstplaten beweegt.

marmer

Metamorf gesteente dat ontstaat uit kalksteen

metamorf gesteente

gesteente dat ontstaat doordat bestaand gesteente onder druk komt en daardoor vervormt.

midoceanische rug

Het 'onderwatergebergte' op de oceaanbodem dat een wereldomspannend geheel vormt.

Pangea

Het supercontinent dat ongeveer 225 miljoen jaar geleden bestond.

platentektoniek

Het bewegen van de aardkorstplaten.

plooien

Gesteente dat door druk in de aardkorst verbogen wordt.

plooiingsgebergte

gebergte dat ontstaat door de druk in de aardkorst waarbij gesteente geplooid en opgeheven wordt.

puinwaaier

De ophoping van stenen die door een aardbeving naar beneden zijn gevallen.

pyroclastisch materiaal

Al het materiaal dat bij een vulkaan uitbarsting in de lucht wordt geslingerd, zoals lava, as en stenen.

schaal van Mercalli

Schaal waarbij de intensiteit van een aardbeving wordt gemeten aan de hand van de hoeveelheid schade die is aangericht.

Schaal van Richter

Schaal waarbij de intensiteit van een aardbeving wordt gemeten aan de hand van de hoeveelheid energie die vrijkomt.

schalie

sedimentgesteente dat ontstaat door het samenpersen van lagen klei.

schild

de kern van het continent, waar de oudste gesteenten voorkomen.

schildvulkaan

Een vulkaan die ontstaat doordat de dun vloeibare basaltische lava 'rustig' vanuit de krater uitstroomt en een uitgestrekt gebied kan bedekken.

schist

Metamorf gesteente dat ontstaat als kleihoudend gesteente onder grote druk komt te staan.

sediment

Het losse materiaal dat door rivieren of de wind wordt meegenomen.

sedimentatie

Het ophopen van sediment op plaatsen waar de snelheid van water op wind afneemt.

sedimentgesteente

Gesteente dat ontstaat door het samenpersen van sediment.

slenk

De zijde van de breuk die omlaag is bewogen.

steenkool

Metamorf gesteente dat ontstaat uit bruinkool.

stollingsgesteente

Gesteente dat ontstaat doordat vloeibare lava of vloeibaar magma stolt.

stratovulkaan

Kegelvormige vulkaan die bestaat uit een gelaagde opbouw van afwisselend as- en lavalagen.

subductie

Het wegduiken van oceaanbodem in de mantel.

transforme plaatbeweging

De beweging waarbij aardkostplaten langs elkaar bewegen.

tsunami

Golven die ontstaan door aardbevingen op de bodem van de oceaan.

verwering

Het uiteenvallen van gesteente door inwerking van water, temperatuur, wortels en zuren

zandsteen

Sedimentgesteente dat ontstaat door het samenpersen van lagen zand.

afgeleide ontwikkeling

Andere partijen of gebieden bepalen de richting waarin en de manier waarop een gebied groeit.

afroming

In een gebied wordt het beste aan natuur, arbeid en kapitaal weggenomen of ingezet ten behoeve van een ander gebied.

agrarische involutie

steeds > ppl in de bevolkingslandbouw zonder dat het basispatroon van werken en productiviteit hierdoor wezenlijk verandert.

agribusiness

Een wereldwijd eco en pol netwerk over de productie van voedsel; v ontwikkelen van nieuwe gewassen t/m verkoop

agrochemische vervuiling

Het door de landbouw in de kringlopen brengen van schadelijke stoffen (mest, insectenbestrijdingsmiddelen).

assimilatie

Migranten passen zich zodanig aan de nieuwe samenleving aan dat ze onherkenbaar worden (eenzijdige beïnvloeding).

assimilatiepolitiek

Overheidsbeleid dat erop gericht is om minderheden onder te brengen in de culturele hoofdstroom.

autocratisch regime

Een dictatoriale regering die zich weinig aantrekt van de mening van de burgers.

autonome ontwikkeling

Het zelf kunnen bepalen van de richting waarin en de manier waarop je wilt groeien.

biodiversiteit

De soortenrijkdom aan planten en dieren.

braindrain

Het wegtrekken van de hooggeschoolde mensen uit een regio.

cirkelmigratie

Het heen en weer reizen van arbeidsmigranten tussen het herkomstgebied en het gebied waar men werk heeft.

complementariteit

Het ene gebied heeft iets te bieden waar in een ander gebied vraag naar bestaat.

culturele minderheid

Een bevolkingsgroep die zich niet verwant voelt met de culturele hoofdstroom van die staat (normen, waarden en tradities).

deagrarisatie

Het proces waarbij de landbouw snel aan betekenis inboet en mensen uitstoot.

duurzaamheid

zoekt evenwicht behoeften bewoners, de milieugevolgen, sociale gelijkheid; geen gevaar voor toekomstige generaties en kringlopen moeten intact blijven.

etnische minderheid

bevolkingsgroep die wat betreft afkomst (ras, volk) binnen een staat kleiner is dan de dominante bevolkingsgroep, vaak verweven met culturele minderheid.

federale staat

Een verbond van afzonderlijke staten die naar buiten optreden als één geheel (bondstaat). Bepaalde binnenlandse aangelegenheden regelen ze ook gezamenlijk (politie).

federalisme

Het streven naar politieke en culturele zelfstandigheid van gebieden binnen een staat.

good governance

transparante manier van besturen; bevolking heeft zeggenschap over besteding belastinggeld en kan regeringsbeleid controleren en beoordelen.

groene revolutie

modernisering vd landbouw door de toepassing van moderne kennis in de vorm van machines, kunstmest, hoogwaardig zaaigoed, fokvee en moderne irrigatie.

hazardmanagement

Een planmatige vorm van gevarenbeheersing door risico's in kaart te brengen, voorzorgsmaatregelen te nemen, en rampenplannen op te stellen en aan de hand daarvan te oefenen.

integratie

Migranten passen zich aan en maken deel uit van de samenleving zonder dat ze volledig onherkenbaar worden (wederzijdse beïnvloeding).

lahar

Een vulkanische modderstroom die bestaat uit een mengsel van water, as en modder.

landdegradatie

Het afnemen van de kwaliteit van de bodems in een gebied.

megastad

Stad van meer dan tien miljoen inwoners, die in de nationale economie een vooraanstaande rol speelt.

moslimfundamentalisme

Zie politieke islam.

nation building

Het proces waarbij gepoogd wordt een nationale eenheid en identiteit te smeden.

overurbanisatie

Een situatie waarbij het aantal inwoners van een stad sneller groeit dan het aantal banen en huizen dat beschikbaar is.

politieke islam

Het aan een religieus verleden ontlenen van claims door moslims over hoe de samenleving ingericht zou moeten worden (moslimfundamentalisme).

regionale autonomie

Situatie waarbij een gebied een zekere mate van zelfbestuur kent.

regionalisme

Een regio krijgt een aparte status binnen een staat, maar de politieke onafhankelijkheid is kleiner dan bij separatisme.

relatieve zeespiegelstijging

De stijging van de zeespiegel ten opzichte van het land, door bv absolute stijging vd zeespiegel, daling van het land (bijvoorbeeld door inklinking) of beiden

risicoanalyse

Het in kaart brengen van de natuurlijke risico's in een gebied.

risicoperceptie

Het persoonlijk inschatten van gevaren.

roofbouw

Het zodanig gebruikmaken van het natuurlijke milieu dat kringlopen beschadigd raken.

rurale involutie

Zie agrarische involutie.

separatisme

Een gebied wil een eigen politieke eenheid vormen door zich af te scheiden van een grotere politieke eenheid.

soft state

Een land met een zwak bestuur, vaak gekenmerkt door corruptie.

subcontracting

Het uitbesteden van werk en dus ook van verantwoordelijkheid aan onderaannemers.

taifoen

Zie tropische cycloon.

transporteerbaarheid

Het kunnen vervoeren van een goed of dienst binnen een redelijke tijd en tegen aanvaardbare kosten.

tropische cycloon (taifoen)

Rondom het oog ontstaat een werveling van draaiende lucht. Dit diepe lagedrukgebied ontstaat bij sterk opstijgende lucht, vooral boven warm zeewater.

tussenliggende mogelijkheden

Alternatieve mogelijkheden tussen twee gebieden die complementair zijn.

urbane involutie

proces waarbij > ppl opgenomen worden in de stedelijke eco (met name de informele sector), zonder dat het basispatroon van werken en productiviteit hierdoor wezenlijk verandert.

vluchtsector

De informele dienstensector.

waterbalans

De hoeveelheid water die een gebied binnenkomt en uitgaat.

zwerflandbouw (ladangbouw)

Het steeds op een andere plaats uitoefenen van akkerbouw door stukken oerwoud plat te branden.

Randstad

Stedelijk gebied gevormd door Amsterdam, Rotterdam, Den haag en utrecht met hun omgeving in een ring gelegen.

deltametropool

de wereldstad aan de monding van grote rivieren

grootstedelijke functies

activiteiten in bedrijvigheid, openbaar bestuur, kennis en cultuur, waarvan de bevolking in de wijde omtrek van de steden gebruikmaakt.

pendelzones

het gebied dat overlapt wordt door de herkomst en bestemmingsplaatsen van forensen

stedelijk netwerk

steden die met elkaar verbonden zijn door infrastructuur en functionele relaties

Noordvleugel

Deel van de Randstad: kernsteden Amsterdam en Utrecht, uitstrekkend van de haven van IJmuiden tot Almere, het Gooi en Amersfoort

Zuidvleugel

Deel van de Randstad: kernsteden Rotterdam en Den Haag, uitstrekkend tot Leiden

Groene Hart

Groen en grotendeels open, landelijk gebied dat tussen de vier grote steden ligt

urban field

stedelijk gebied; ppl op het verstedelijkte plattend werken, winkelen en uitgaan in de stad en de ruimte op het platteland in dienst staat behoeften vd steden

halfwegzone

Verstedelijkt gebied in Noord-Brabant en Gelderland

bereikbaarheid

de mate waarin je binnen korte tijd en zonder moeite kunt komen waar je wilt

ruimtelijke ordening

de wetten en regels van de overheid waarmee bepaald wordt op welke manier de ruimte gebruikt mag worden

sectoraal beleid

beleid dat voor een onderwerp of sector van de samenleving geld (migratie, onderwijs, subsidiebeleid) ten aanzien van huur en koopwoningen

regionale samenwerking

samenwerking tussen de drie bestuurslagen; noodzakelijk omdat de aanspraken van bewoners en bedrijven op de ruimte en voorzieningen vaak de gemeentegrens overschrijden

nota ruimte

Alle plannen van de verschillende ministeries over de ruimtelijke ordening, vastgelegd tot 2020

groeikernen

steden die suburbansiatie moesten opvangen om te voorkomen dat het platteland dicht zou groeien.

groeisteden

aangewezen steden die regionale ongelijkheid in de stad moest tegengaan en de bevolking in leeglopende steden houden.

Vinex wijken

plaats die vanaf 1993 door de overheid is aangewezen om suburbanisatie dmv nieuwbouw op te vangen.

woningbehoefte

aantal woningen gespecificeerd naar soort en locatie dat nodig is om de vraag te voldoen

milieubelasting

druk op het milieu door de vervuiling van lucht, bodem en water

stedelijke distributie

de bevoorrading van winkels, kantoren en horeca

reikwijdte

de afstand die je maximaal wilt afleggen om gebruik te maken van een voorziening

verzorgingsgebied

gebied waar de gebruikers van een voorziening in een stad wonen

drempelwaarde

minimumaantal klanten dat een bedrijf of voorziening nodig heeft om rendabel te zijn

verkeersknooppunt

plaats waar meerdere wegen bij elkaar komen

publiek-private samenwerking (pps)

samenwerking tussen de overheid en het bedrijfsleven

regionaal beleid

beleid waarbij de inrichtingsvoorstellen van verschillende sectoren tot een geheel zijn gesmeed

bestuurlijke netwerken

vrijwillige samenwerkingsverbanden tussen besturen van overheden en maatschappelijke organisaties

kenniseconomie

economie waarbij de productiefactoren arbeid en kapitaal sterk gericht zijn op de ontwikkeling en toepassing van nieuwe technologie

zakelijke dienstverlening

dienstverlening aan overheid en bedrijven

creatieve stad

stad met een hoog aandeel werkende in creatieve beroepen

duale arbeidsmarkt

grote kloof tussen banen voor hoog en laagopgeleiden

stadsvernieuwing

verbeteren van de kwaliteit van woningen door opknappen of sloop en nieuwbouw

herstructurering

Na 1990 een meer gevarieerde bevolkingssamenstelling naleven door nieuwbouw

gentrification

rijke mensen die arbeidswoningen overnemen

buurtprofiel

belangrijkste kenmerken van een bepaalde buurt samengevat

woonomgeving

directe omgeving van woningen (voorgevel, balkon stoep)

woningkenmerken

ouderdom, eigendom, woningtype, staat van onderhoud

bewonerskenmerken

grootte van huishoudens, etniciteit, inkomen, gezinsfase/leeftijd

overlast

hinder die buurtbewoners ondervinden

verloedering

achteruitgang van de fysieke omgeving door bijvoorbeeld vadalisme

objectieve sociale (on)veiligheid

onveiligheid afgemeten aan het aantal criminele feiten dat door de politie is geteld

subjectieve sociale (on)veiligheid

gevoel van onveiligheid dat mensen in de buurt hebben

openbare ruimte

ruimte die er voor iedereen is

toegankelijk

ook kwetsbare mensen kunnen gebruikmaken van de openbare ruimte

onderhoud

tijdig opruimen en herstellen van de openbare ruimte

overzichtelijkheid

goede inrichting en indeling van de openbare ruimte

toezicht

aanwezigheid van een aanspreekpersoon in de openbare ruimte

buur-of wijkvoorzieningen

ontmoetingsmogelijkheden voor de bewoners van een buurt

burgerschap

wijze waarop inwoners deelnemen aan de samenleving en meehelpen deze vorm te geven

sociale cohesie

bereidheid van burgers om een actieve rol te spelen in een buurt

oog

een diep lagedrukgebied